Пінскае гарадзішча археалагічны помнік

Пінск ставіцца да ліку гарадоў, дэталёвую гістарычную тапаграфію якіх аднавіць было даволі складана. Яе вывучэнне пачыналася ў канцы 50-пачатку 60-х г. нашага стагоддзя, калі яшчэ не былі высветлены тыповыя ўмовы месцазнаходжання старажытнарускіх гарадоў. Да таго ж распачатая бурная рэканструкцыя старажытнага цэнтра ў Пінску часцяком апярэджвала яго вывучэнне і знішчала (ці пашкоджвала) рэльеф мясцовасці і рэшткі старажытных абарончых збудаванняў, што абцяжарвала лакалізацыю элементаў старажытнага горада на сучасным перайначаным рэльефе. Гэта прыводзіла да таго, што нават дасведчаныя археолагі не маглі сапраўды прывязаць да мясцовасці асобныя элементы старажытнага горада.

Для вызначэння месцазнаходжання дзяцінца і вакольнага горада старажытнага Пінска выкарыстоўваўся  план горада 1794 г., выяўлены ў 1965 г. у Маскве ў фондах Цэнтральнага дзяржаўнага ваенна-гістарычнага архіва. На гэтым плане праглядаліся не толькі агульныя абрысы планавальнай структуры старажытнага горада, але і рэшткі старажытных абарончых збудаванняў.

Дзяцінец найболей умацаваная цэнтральная частка горада. Меў круглявую форму і памеры прыблізна 97x74 сажняў (194x148 м, г.зн. прыблізна 10767 кв.м). Але ў легендзе, складзенай да гэтага плану, ён пазначаецца, як «разбураныя замкі».  Дзяцінец мог кантраляваць суднаходства па Прыпяці на поўдзень на Валынь, на захад угару па Піне і на ўсход - уніз па Прыпяці пасля яе зліцця з Пінай. Відавочна, гэта кантрольная функцыя і была асноўнай пры выбары месца ўзвядзення дзяцінца старажытнага Пінска на левым узнёслым беразе р. Пипы. На дзяцінцы размяшчалася Дзмітрыеўская царква.

Абарончы роў дзяцінца падковай ахоплівае дзяцінец з захаду, поўначы і ўсходу і абапіраецца абодвума канцамі на р. Піну. Першапачатковая яго глыбіня невядомая. Мяркуючы па шырыні рова, ён значна ўзмацняў абарончыя магчымасці дзяцінца. У наш час па дне заходняга ўчастку рова дзяцінца праходзіць вул. П. І. Чайкоўскага. Схілы дзяцінца і вакольнага горада, падзеленыя ровам, забудаваны, разараны гародамі, па адлюстроўваюць агульныя абрысы гэтых элементаў старажытнага горада на гэтым участку. Але ў старажытнасці, відавочна, абарончыя земляныя валы з навальными збудаваннямі ўзвышаліся па ўсім перыметры дзяцінца («замка»). Магчыма, з паўднёвага боку яны не былі гэтак магутнымі, як з паўночнага, падлогавага боку, таму што з паўднёвага боку дадатковым абарончым сродкам служыла сама рака.

Вакольны горад старажытнага Пінска размяшчаўся шырокай дугой за межамі абарончага рова дзяцінца, абапіраючыся на р. Пину сваімі заходнім і ўсходнім канцамі. Заходні ўчастак вакольнага горада знаходзіцца ў межах вул. A.M. Горкага, і яго вонкавыя схілы добра прасочваюцца на ўсходнім боку паўднёвага ўчастку вуліцы, які прылягае да тэрыторыі судоремонтного заводу. Яшчэ цяпер дзённая паверхня вакольнага горада на 3-4 м узвышаецца над узроўнем вул. Горкага, пракладзенай па засыпаным абарончым рове вакольнага горада. Паўночны ўчастак вакольнага горада займаў прастору да поўначы ад абарончага рова дзяцінца і распасціраўся на паўночныя межы пл. Леніна, не дасягаючы вул. Горкага.

Праецыюючы на сучасны план горада гэта змена рэльефу на плане 1794 г., мы таксама атрымліваем магчымасць вызначыць усходнія межы вакольнага горада ва ўсходняй частцы сучаснай пл. Леніна. Пацвярджаюць размяшчэнне ўсходніх меж вакольнага горада ва ўсходняга краю пл. Леніна паведамлення пісьмовых крыніц 1649 г. У адным з іх згадваецца пра тое, што з усходняга боку на тэрыторыю вакольнага горада поруч езуіцкага калегіума можна было патрапіць толькі па масце, які праходзіў праз абарончы роў. Згадванне абарончага рова і моста праз яго ў 1649 г. пацвярджае здагадка пра ўсходнюю мяжу вакольнага горада.

Пасад старажытнага Пінска паўколам ахопліваў вакольны горад, пашыраючыся ва ўсходнім кірунку. Арыентуючыся на сучасную вулічную сетку горада, можна сказаць, што пасад размяшчаўся ў межах вул. Завальнай. Сама назва вуліцы кажа пра тое, што яна праходзіла за валам, за старажытнымі абарончымі збудаваннямі - валам і ровам, якія абмяжоўвалі пасад з заходняй і паўночнай бакоў горада. З усходняга боку пасад абмяжоўваў абарончы роў, па дне якога ў наш час праходзіць вул. Равецкая.

Пераважнае развіццё-прырашчэнне горада адбывалася ўздоўж р. Піны - асноўнай транспартнай і гаспадарчай магістралі, якая злучала гараджан з сельскагаспадарчай акругай, землямі, па якім таксама ажыццяўляліся гандлёвыя сувязі і з аддаленымі краінамі і рэгіёнамі. Да таго ж блізкая рака была зручнай крыніцай водазабеспячэння гараджан у іх побытавых і вытворчых запатрабаваннях.

Арыентуючыся на сучасную вулічную сетку г. Пінска, варта сказаць, што пасад старажытнага Пінска (да XVII ст.) размяшчаўся ўсярэдзіне дугі, утворанай вул. Завальнай. Сама назва вул. Завальнай злучана з яе размяшчэннем за валам гарадскіх абарончых збудаванняў.

Так, па тапаграфічных планах XVIII ст. рэканструецца гістарычная тапаграфія старажытнага Пінска, якая складалася з трох асноўных складнікаў - дзяцінца, вакольнага горада, пасаду.

Пацверджанне падобнай рэканструкцыі можна бачыць у апісанні старажытнага Пінска ў 1896 г. А. І. Міловідавым:

”На левым беразе р. Піна, у лініі сучаснага горада - рэшткі старажытнарускага Пінска, упершыню згаданага ў летапісы пад 1097 г. Па дадзеных археалагічных назіранняў і старым планам, дзяцінец Пінска (плошча каля 2 га) круглявай формы быў умацаваны валам і ровам. Яго паўколам ахопліваў вакольны горад (плошча да 4 га), таксама абнесены валам і ровам. Пры раскопках выкрыты шматлікія драўляныя пабудовы, насцілы вуліц і двароў, частаколы сядзібаў, сабрана разнастайная калекцыя старажытнарускай зброі, прылад працы, упрыгожванняў, прадметаў побытавага ўжытку, паліўных керамічных плітак. Знойдзены надпісы на карчазе і шыфернай прасніцы. Селішча ў Пінску паўстала ў другой палове XI ст.

У адносінах з сельскай акругай адміністрацыйна-фіскальныя функцыі горада рашуча пераважаюць над эканамічнымі. Сыравіна і прадукты сілкавання, якія паступалі ў горад з вёскі, не ўраўнаважваліся колькі-небудзь значным сустрэчным струменем вырабаў гарадскіх рамеснікаў. Апошнія працавалі ў большасці сваёй на замову, а не на рынак. Эканоміка горада была арыентавана на задавальненне яго ўласных запатрабаванняў.

Малым гарадам уласцівыя тыя ж прыкметы (вялікая ўдзельная вага пасадскага, рамесляна-гандлёвага насельніцтва; прысутнасць феадалаў-землеўладальнікаў і прадстаўнікоў адміністрацыі; наяўнасць цэркваў і ўмацаванняў), што і буйным стольным гарадам. Князі прыцягваюць сюды на сталае жыхарства майстроў розных адмысловасцяў. У адрозненне ад буйных гарадскіх цэнтраў, у малых гарадах Русі вуліцы былі, як правіла, не шырэй 4 м. Драўляныя насцілы вуліц (бярвеністыя, з аполкаў-плах ці жэрдак) знойдзены пры раскопках Турава, Пінска, Давыд-Гарадка...Злучным звяном у гарадской забудове служыла вуліца, якая ідзе па ўнутраным перыметры абарончых збудаванняў. Паколькі ў такіх гарадах часцей за ўсё меліся толькі адны вароты, ад іх адыходзілі адна-дзве вуліцы, перасякалыя горад. Часам уладкоўваліся дадатковыя завулкі, якія адгаліноўваліся ў бакі ад асноўных вуліц.

Некалькі іншай была сістэма вуліц гарадоў, размешчаных на ярка выяўленых мысах пры зліцці дзвюх рэк. Менавіта сярод іх апынуліся будучыя буйныя цэнтры позняга сярэднявечча з радыяльна-колцавай планоўкай. Натуральнай кропкай росту такіх гарадоў быў дзяцінец-крэмль, заціснуты ў трыкутніку паміж дзвюма воднымі перашкодамі. У дзяцінцы ці адразу пад яго сценамі, практычна на адным даволі абмежаваным пляцы, месцаваліся і княжы двор, і кафедральны сабор, і гандаль. Крэмль станавіўся адзіным цэнтрам найважных функцый горада. Рост жа гарадской тэрыторыі на першую пару быў магчымы толькі ў процілеглым ад стрэлкі мыса кірунку. І новыя ўмацаванні паўкружжамі валаў адразалі ад яго новыя ўчасткі. Сувязь з цэнтрам ажыццяўлялася па прамянях-вуліцах, веерам расходившимся з крамля. Старыя сцены трухлелі і разбіраліся. На іх месцы ўтвараліся вольныя ад забудовы праезды.

Значную частку тэрыторыі горада займалі двары, якія знаходзіліся ва ўласнасці гараджан. Сядзіба-двор з яе жылымі і гаспадарчымі пабудовамі, адлучаная частаколамі і платамі ад навакольнага свету, з”яўлялася першасным вочкам, з сукупнасці якіх складаўся горад.

Раз усталяваныя межы сядзібаў не змяняліся стагоддзямі. Дадзеныя назіранні вядуць да некалькіх высновам. Па-першае, сталасць гарадскіх сядзібных меж сведчыць пра прыватнаўласніцкі характар зямельных валадарстваў у горадзе. Па-другое, гараджане апыняюцца карпарацыяй землеўладальнікаў, якім у сукупнасці прыналежыць тэрыторыя горада. У гэтым крыецца сацыяльная аснова гарадскога ладу Русі. Па-трэцяе, устойлівасць аднойчы вылучаных дваровых участкаў паказвае на іх непасрэдную сувязь з арганізацыяй нутрагарадскога жыцця. У адваротным выпадку яны павінны былі б драбніцца пры ўспадкоўванні некалькімі дзецьмі ці пры продажы па частках.

Вядомыя цяпер па матэрыялах археалагічных раскопак сядзібы жыхароў малых гарадоў Русі мелі памеры ад 200-250 да 800-1000 кв. м.»

раскрыць увесь тэкст